Leefstijl als beschavingsoffensief
Een copy van artikel uit: https://www.socialevraagstukken.nl/column/leefstijl-als-beschavingsoffensief/
Leefstijl heeft een zeer grote invloed op onze gezondheid. Niet roken, genoeg bewegen en het eten van veel groenten kan zo’n tachtig procent van alle hart- en vaatziekten voorkomen, aldus de Wereldgezondheidsorganisatie, vorige week in het nieuws. Volgens het bericht stelt cardiologe Janneke Wittekoek dat jonge mensen hun ‘getallen’ (bloeddruk en cholesterolwaarden) zouden moeten kennen, opdat ze tijdig hun leefstijl kunnen aanpassen.
Zij houdt een pleidooi voor ‘leefstijlgeneeskunde’, omdat ‘veel ziekten en klachten mede worden veroorzaakt door leefstijlfactoren. Dit pleidooi is gevat in een brief van 21 artsen, wetenschappers en publicisten aan de Minister van Volksgezondheid.
Bij Nieuwsuur stelde Janneke Wittekoek dat ze mensen ‘bewust wil maken dat een gezonde leefstijl echt veel beter voor je is.’ Maar liefst de helft van alle patiënten lijdt namelijk aan een leefstijlgerelateerde aandoening. Het verbeteren van de leefstijl zou daarom op jaarbasis 3 tot 10 miljard aan zorggeld kunnen besparen.
Ondanks de nieuwe naam Leefstijlgeneeskunde is deze nadruk op kennis en bewustwording niet nieuw. Al decennialang zijn nationale gezondheidsprogramma’s gericht op bewustwording: van het belang van bewegen, niet roken, minder drinken en het eten van groenten en fruit (en minder vet en suiker). Het enige min of meer nieuwe element erin is dat leefstijlartsen nu de expliciete taak van promotors en bewakers krijgen.
Maar gaat dat ook werken?
We hoeven dus alleen maar meer kennis te krijgen en ons bewust te worden om die miljarden aan zorggeld te besparen. Maar klopt dat ook? Op een congres (en vervolgens op Twitter) verzuchtte dezelfde Janneke Wittekoek dat maar liefst 80 procent van de mensen die proberen hun leefstijl te veranderen, terugvalt in de oude gewoonten. Tachtig procent!
Wat zegt dit? Dat mensen massaal willoze slappelingen zijn, of dat het concept leefstijlverandering op uiterst dubieuze uitgangspunten gefundeerd is? Ik denk het laatste en zal uitleggen wat de problemen zijn.
Een gebrek aan bewustzijn is niet het probleem
Ten eerste is het gebrek aan bewustzijn niet echt het probleem. Mensen weten best dat groenten en fruit gezond en dat roken en drinken ongezond zijn. Toch eten maar heel weinig mensen genoeg groenten en fruit, toch blijven mensen roken of beginnen ze weer na een stoppoging en toch haalt meer dan de helft van de Nederlandse bevolking (55 procent) de richtlijnen voor bewegen niet. Dat laat zien dat bewustzijn niet de primaire drijfveer is bij het maken van keuzes.
Veel belangrijker zijn gewoonten en verleidingen. Ons consumptiegedrag wordt voornamelijk bepaald door oerinstincten en impulsen. Marketeers (en biologen en psychologen) weten dit. Of we nu op station Utrecht lopen of bij een supermarkt, drogisterij of bouwmarkt komen: overal liggen verleidingen en de drempel om toe te geven is zo laag mogelijk.
En daarin zijn ze behoorlijk succesvol. Voor hun omzet dan, niet voor onze gezondheid. De recente groei van de economie vertaalde zich in een stijging van consumptie van chips, cola, energydrinks en sigaretten.
Leefstijl is sociaal bepaald
Het tweede probleem ligt in het begrip leefstijl. Dat suggereert een willekeurige persoonlijke keuze, terwijl leefstijl niet alleen in hoge mate bestaat uit gewoonten, vaak van huis uit al meegekregen, maar ook nog eens in hoge mate sociaal bepaald is. Je werkt, eet, drinkt, rookt, beweegt en kiest zoals je directe omgeving dat doet.
Mensen zijn groepsdieren en de keuzes die wij maken passen bij onze (directe) leefomgeving: sociaal milieu, woonomgeving, familieachtergrond. We gaan naar de sportschool omdat onze collega’s, vrienden en familie dat ook doen. We zoeken naar goedkeuring en begrip, en we vermijden het liefst hoon en afwijzing.
Leefstijl is bij uitstek gekoppeld aan sociale omgeving, kijk maar naar wat er gebeurt als je wél als enige er een specifieke, afwijkende leefstijl op na wil houden: de moeder die haar zoon op een dieet van louter rauw voedsel wilde grootbrengen, moest onderduiken om haar kind niet kwijt te raken. Overigens wordt het volgen van een voedings- en beweegadvies op doktersrecept vaak wel gesteund door de omgeving, reden waarom een leefstijlbenadering bij diabetes 2 wél werkt.
Leefstijl is vaker gevolg dan oorzaak
Maar het belangrijkste probleem is dat veel elementen uit wat wij leefstijl noemen juist een gevolg zijn van tamelijk dwingende factoren in plaats van de oorzaak. Het is zo makkelijk om te denken dat overgewicht het gevolg is van een foute leefstijlkeuze en even op te lossen is met wat wilskracht, beweging en een dieet. Dit is echt een misverstand. De ongezonde voedselomgeving is de belangrijkste oorzaak en je genen bepalen in hoge mate wat het effect daarvan is. Daarbij spelen persoonlijke factoren zoals uitsluiting en trauma niet zelden een bepalende rol.
Wanneer je vraagtekens zet bij de mate van keuzevrijheid ten aanzien van leefstijl, wordt vaak meteen geroepen dat mensen geen willoze slachtoffers zijn. Het geloof in eigen keuze zit inmiddels diep bij ons ingebakken. Zelfs artsen en medisch personeel hebben vooroordelen over mensen met overgewicht, met gevolgen voor de zorg die de patiënt ontvangt.
Artsen moeten beter weten
Psychiater Dan Cohen, hoofd van een metabole polikliniek, pleitte er in het NRC zelfs voor om de solidariteit met mensen die ‘ziek zijn door hun leefstijl’ af te schaffen. Pas als ze aantoonbaar hun best doen om af te vallen en genoeg te bewegen, verdienen ze hulp, aldus deze arts.
Hij is niet de enige, en indien het onzalige plan om leefstijlgeneeskunde in te voeren inderdaad doorgang vindt, worden artsen bewaker van onze morele gezondheid, niet onze fysieke. Het is de zoveelste variatie van een beschavingsoffensief, met dit keer artsen als rechter én beul. Terwijl artsen verdorie kunnen wéten dat overgewicht een complex medisch probleem is. Het staat in hun boeken.
Een gezonde samenleving
Kunnen mensen dan helemaal niets doen om gezond te leven? Natuurlijk wel. Op individueel niveau is het fijn om hulp, begrip, voorlichting en begeleiding te krijgen. Bijvoorbeeld van hun arts, waarbij die arts er vóór en niet tegen de patiënt is.
Maar het zijn primair de voedingsindustrie, tabakslobby en alcoholsector die de miljarden aan zorgkosten veroorzaken en er een goede boterham aan verdienen. Zij zijn het die een onoverzichtelijk woud van verleidingen hebben geschapen.
Daar mag best eens flink in gekapt worden, bijvoorbeeld door veel hogere belastingen en beperkende maatregelen. De overheid moet ophouden met het steunen van deze lobby, en het preventiegeld niet langer steken in ‘bewustwording’, maar in concrete maatregelen die ons dagelijks leven gezonder maken.
Gezonde bedrijfslunches, het aanbieden van gezonde maaltijden op scholen zodat kinderen veel minder de behoefte hebben om vette hap supermarkt of snackbar te gaan halen. Het inbouwen van natuur en beweging (niet per se sport) in de school- en werkdag. Het bestrijden van armoede, het beter verdelen van arbeid, het reduceren van stress, fijnstof en geluidsoverlast, het controleren op voedselveiligheid.
Het is tijd dat de overheid nu eens een gezonde keuze gaat maken.
Mieke van Stigt is socioloog en pedagoog en columnist van Sociale Vraagstukken.